ظرفیت‌های نهج‌البلاغه برای تولید راهبردهای مواجهه با غرب
ظرفیت‌های نهج‌البلاغه برای تولید راهبردهای مواجهه با غرب
خانم دکترآتنا بهادری (عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا س) و دکتر فرزاد جهان‌بین (عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد و معاون فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی)
چهارشنبه، 10 اردیبهشت 1404، ساعت 10
گزارشی از محتوای مطالب بیان شده در نشست:
آقای دکتر طیاری نژاد (دبیر جلسه): نشست امروز که به‌عنوان یکی از پیش‌نشست‌های علمی اولین همایش ملّی «ما و غرب در آراء و اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی» برگزار می‌شود، موضوع خود را ظرفیت‌های نهج‌البلاغه در ارائه راهبردهایی برای مواجهه با غرب قرار داده است. در اندیشه‌ی مترقی آیت‌الله خامنه‌ای، رابطه‌ی ما و غرب همواره بر اساس استقلال فکری، مقاومت در برابر استکبار و تکیه بر هویت اسلامی-ایرانی در عین استفاده هوشمندانه از فرصت‌های موجود در غرب تعریف شده است. ایشان با تأکید بر ظرفیت‌های بی‌نظیر نهج‌البلاغه، این کتاب را آیین‌نامه انقلاب اسلامی و چراغ راه مقابله با تهدیدات فرهنگی و سیاسی غرب می‌دانند. نهج‌البلاغه با آموزه‌های عمیق خود درباره‌ی عدالت، حکومت‌داری، مبارزه با ظلم و فساد، بهترین سند برای افشای چهره‌ی سلطه‌گر غرب و تبیین‌گر نحوه تعامل با آن است. رهبر حکیم انقلاب با الهام از خطبه‌های امام علی(ع)، هشدار می‌دهند که غرب با تهاجم فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، به دنبال نابودی ارزشهای الهی است. نقش آموزه‌های نهج‌البلاغه در اندیشه‌ی ایشان، البته تنها به مقابله با غرب محدود نمی‌شود، بلکه راه‌حلی برای ساختن تمدن نوین اسلامی ارائه می‌دهد؛ تمدنی که بر پایه‌ی عقلانیت، معنویت، عدالت و استحکام ساخت درونی امت اسلام استوار است. بنابراین لازم است ما با شناخت هرچه بیشتر نهج‌البلاغه به‌ویژه از رهگذر بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، از آن به عنوان ابزاری استوار در مواجهه فکری و تمدنی با غرب استفاده کنیم و راه پیشرفت مستقل و عزتمند را بیابیم و تداوم دهیم. بر این اساس، در این جلسه از دو تن از اساتید مبرز در زمینه نهج‌البلاغه که کارهای مطالعاتی و پژوهشی در آراء حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز انجام داده‌اند، دعوت شده تا فرصتی برای تأمل در نسبت ما و غرب با التفات به آموزه‌های نهج‌البلاغه فراهم آید. در ابتدا از خانم دکتر بهادری درخواست می‌شود تا بحث خودشان را ارائه بفرمایند.
خانم دکتر بهادری (کاربست نهج‌البلاغه در تحلیل معارف اجتماعی در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر رویکرد تطبیقی به آزادی در نظام فکری غرب):
- نهج البلاغه از دیدگاه آیت الله خامنه ای
آیت‌الله خامنه‌ای نهج‌البلاغه را «دستورالعمل انقلاب اسلامی» می‌دانند و معتقدند این کتاب پاسخگوی نیازهای امروز بشر از جمله در حوزه‌های حکومت‌داری، عدالت و مبارزه با فساد است. ایشان در یک مورد می‌فرمایند: «این کتاب وقتی در کنار قرآن قرار بگیرد، یقیناً تالی قرآن است؛ یعنی ما دیگر کتابی نداریم که دارای این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت باشد».
- اهمیت توجه به نهج‌البلاغه در روزگار کنونی:
آیت‌الله خامنه‌ای تأکید دارند که نهج‌البلاغه، کتاب امروز انقلاب اسلامی است و ضرورت رجوع به آن بنا به رخداد انقلاب اسلامی و حاکمیت دین، مضاعف شده است.
- منابع مکتوب از رهبر انقلاب پیرامون نهج‌البلاغه:
از جمله آثاری که از آیت‌الله خامنه‌ای با موضوع نهج‌البلاغه منتشر شده، می‌توان به این آثار اشاره کرد: کتاب «منشور حکومت علوی» مشتمل بر 12 گفتار در شرح نهج‌البلاغه است که در سال‌های 52 و 53 در مسجد کرامت ایراد شده‌اند. کتاب دیگر، «نبوت‌ها در نهج‌البلاغه» است که پس از انقلاب اسلامی و در سال 59 بیان شده‌اند. کتاب «بازگشت به نهج‌البلاغه» شامل متن سخنرانی‌های آیت‌الله خامنه‌ای در کنگره‌های بین‌المللی نهج‌البلاغه است. کتاب «راه روشن مدیران» مجموعه بیاناتی است که ایشان در شرح بخش‌هایی از نهج‌البلاغه در دیدارهای هیئت دولت مطرح نموده‌اند.
- تفاوتهای مفهوم آزادی در اسلام و غرب:
بر اساس تحلیل مضمون بیانات آیت‌الله خامنه‌ای مبتنی بر آموزه‌های نهج‌البلاغه، می‌توان از سه جنبه چیستی، چرایی و چگونگی به مسئله آزادی در اسلام و غرب توجه کرد. در بُعد چیستی آزادی، این مضامین قابل دستیابی هستند:
- وجود مفهوم آزادی در معارف اصیل اسلامی
- آزادی مردم در بیعت با امیرالمؤمنین علیه‌السّلام؛ به شرط عدم طغیان
- معنای راقی و لطیف آزادی؛ در انحصار مکاتب الهی
- فطری بودن آزادی از منظر اسلام
- اسلامی بودن مقوله آزادی
- آزادی معنوی؛ رهایی از قیود درونی
- آزادی اجتماعی معنایی غیر از آزادی مطلق و آزادی معنوی
- آزادی؛ ادعای بلوکهای شرق و غرب
- آزادی منهای خدا؛ در مکتب لیبرالیسم
- مخالفت تفکر آزاد غربی با اصل ایدئولوژی
- تفاسیر آمریکاییِ متعددِ لیبرالیسم؛ عاجز از ارائه فلسفه آزادی
- نسبی بودن ارزشها؛ موجب نامحدود بودن مفهوم آزادیِ غربی
- مانع نبودن ارزشهای اخلاقی در آزادیِ غربی
- منافات آزادی با تکلیف در لیبرالیسم بر خلاف اسلام
- آزادیِ مطلق؛ پیش فرض غلط در بحث آزادی
- اداره کشور حق ثروتمندان در غرب
- تزاحمات دو حزبی در غرب؛ تسلط اقلیت بر اکثریت با رسانه
- جنگ افروزی در جهان؛ به منظور کسب ثروت
- برخورد گزینشی با مقولات شریفِ حقوق بشر و مردم سالاری در غرب
در بُعد چرایی آزادی، این مضامین در بیانات قابل دستیابی هستند:
- بهشت؛ تنها بهای انسان در معامله نفس
- هدف اسلام؛ آزادی بشر از بند ظالمان و اوهام حاکم بر زندگی
- هدف از طرح بحث آزادی؛ یافتن نظر اسلام
- تمسک به منابع اسلامی در باب آزادی به منظور یافتن قدمت بحث و اخذ منظومه فکری
- آزادی؛ مفهومی اسلامی جهت شکوفایی انسانها
- احساس درونی آزادی؛ مقدمه حرکت برای تحقق عینی آن
- استقلال فکری؛ لازمه تفکر در باب آزادی
- فکر تقلیدی؛ علت عدم توفیق بحث آزادی در مشروطیت
- رنسانس؛ عامل اصلی شکوفایی مبحث آزادی در غرب
- انسان‌گرایی؛ منشأ آزادی غربی
- از بین رفتن تمام موانع میل انسان؛ مبنای مسائل اخلاقی در غرب
- طرح آزادی به منظور پوشش اغراض سیاسی اشخاص
در بُعد چگونگی آزادی، این مضامین در بیانات قابل دستیابی هستند:
- توحید؛ مبنای اصلی آزادی در اسلام
- انحصار عبودیت در خدا؛ عمده معارف اسلام در آزادی
- ریشه الهی داشتن آزادی در اسلام؛ منشأ تفاوتهای دیگر با دیدگاه غربی
- محدود شدن آزادی در اسلام با ارزشهای ثابت
- آزادی در منطق اسلام؛ محدود به مرزهای معنوی
- آزادی در اسلام؛ رهایی از تعهدات و پیمانهای تحمیلی
- محدودیت آزادی اجتماعی در اسلام؛ در تعارض با حریم انسانیت
- مرزهای اخلاقی علاوه بر حدود مادی؛ شاخصه آزادی اسلامی
- محدودیت در واضح‌ترین آیه آزادی در قرآن
- منافع مادی؛ محدودکننده آزادی در غرب
- محدودیت آزادی غربی در استحکام حکومت
- محدودیت آزادی تعلیم و تربیت در غرب؛ به منظور حفظ قدرت
- محدودیت آزادی انتقال اخبار در غرب؛ به منظور حفظ امنیت نظامی
- تقلید از غرب در زمینه مفهوم آزادی؛ موجب ضرر بزرگ
- عدم توفیق مشروطیت در ایجاد طوفان فکری آزادی در ایران به‌دلیل روشنفکری اشرافی
- افاده مراجعه به نظرات متفکرین غربی برای ما؛ به شرط عدم تقلید
- همکاری غربگرایان و احتیاط‌کنان؛ در تفسیر غیر اسلامی از آزادی
- مباحثات بی‌ثمر در مقوله آزادی؛ سرگرمی روشنفکران جهان سومی
آقای دکتر جهان‌بین (نسبت ما و غرب؛ بازخوانی تجربه و سه رویکرد اصلی در دوره مشروطیت):
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام در نهج‌البلاغه شریف، جمله بسیار مهمی دارند و می‌فرمایند: «اِستَدِلَّ على ما لَم یَکُن بما قَد کانَ؛ فإنّ الاُمورَ أشباهٌ»؛ یعنی از امور تحقق‌یافته، برای تحلیل و شناخت امور تحقق‌نایافته استفاده کن. این عبارت حکیمانه نشان می‌دهد که ما برای شناخت و تحلیل درست وقایع روز خود و بلکه وقایع آینده، حتما باید به گذشته خودمان دقیق بنگریم. یکی از مقاطع مهم تاریخی که در بیانات رهبر حکیم انقلاب اسلامی هم به‌طور مکرر مورد تحلیل قرار گرفت تا جایی که ایشان در جایی می‌فرمایند در یک دوره‌ای، ذهن من معطوف به شناخت آن بود، عصر مشروطیت است. در این عصر میخواهم سه رویکرد عمده در ایران در رابطه با غرب را نام ببرم؛ در این دوره، مجموع روشنفکران و روحانیت و سایر شخصیّت‌های فعال در مشروطیّت، سه رویکرد اصلی داشتند:
- رویکرد تقلید کامل از مدرنیته: این رویکرد قائل به نفی کامل هویت دینی و پیروی بی‌قید از غرب بود. از نگاه این افراد، دین عامل عقب‌ماندگی است و تا جایی پیش رفتند که معتقد بودند حتی سیاق زبان فارسی هم باید تغییر یابد! تقی‌زاده و میرزا ملکم‌خان، نمایندگان فکری این رویکرد بوده‌اند. نتیجه این رویکرد، شکست پروژه نوسازی ایران به‌دلیل بی‌اعتنایی به هویت دینی بود.
- رویکرد تقابل کامل دین و مدرنیته: در این رویکرد، رد هرگونه تعامل با غرب به‌دلیل مغایرت ذاتی با اسلام مطرح می‌شد. شیخ فضل‌الله نوری، از چهره‌های برجسته این جریان است و معتقد بود که پدیده مدرنیته، ذاتا با دین تعارض دارد.
- رویکرد تلفیق هوشمندانه (جمع بین دین و مدرنیته): در این رویکرد، باید دست به گزینش زد. امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای با الهام از نهج‌البلاغه، از دستاوردهای غرب (مانند علم و فناوری) استفاده می‌کنند و در عین حال، مبانی لیبرالیسم را رد می‌کنند.
هر سه دیدگاه و رویکرد، در حال حاضر ما هم وجود دارند و نیازمند تحلیل‌های بیشتر هستند
متن کامل نشست: